Η Θεσσαλονίκη αποκλήθηκε στο παρελθόν «μητέρα του Ισραήλ», καθώς διέθετε πάντοτε στην εθνολογική της σύσταση σημαντικό ποσοστό Εβραίων. Το εβραϊκό στοιχείο της Θεσσαλονίκης είναι παρόν στην μακραίωνη ιστορία της πόλης από πολύ νωρίς. Οι οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες της πόλης έχουν παρουσία παλαιότερη των δύο χιλιετιών.
Την πιο παλιά εμφάνιση του εβραϊκού στοιχείου στην Θεσσαλονίκη αποτελούν οι Ρωμανιώτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην πόλη περίπου τον 2ο αιώνα π.Χ. Τα μέλη αυτής της ομάδας είχαν ελληνικά ονόματα και μιλούσαν μια διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας την “ρωμανική”. Σε όλη την περίοδο της ρωμαϊκής, βυζαντινής και οθωμανικής αυτοκρατορίας η Θεσσαλονίκη διατηρεί την πολυεθνική δομή της με έντονο το εβραϊκό στοιχείο, το οποίο συμβάλει στην ανάπτυξη των τομέων της μεταποίησης και του εμπορίου, που καθιστούν την Θεσσαλονίκη την δεύτερη σημαντικότερη πόλη της αυτοκρατορίας. Αξίζει, εδώ, να σημειωθεί πως, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η οικονομική και δημογραφική υπεροχή της εβραϊκής Κοινότητας είναι αδιαμφισβήτητη.
Μεταναστευτική ροή απο την Ισπανία
Το καθοριστικό γεγονός για την τύχη όχι μόνο της Εβραϊκής Κοινότητας, αλλά και ολόκληρης της πόλης, που θα της προσδώσει μια καινούρια φυσιογνωμία συμβαίνει στα 1492. Στην Ισπανία, οι βασιλείς Φερδινάνδος και Ισαβέλλα εκδίδουν βασιλικό διάταγμα την 13η Μαρτίου αυτού του έτους που επιβάλλει σε όλον τον εβραϊκό πληθυσμό να ασπαστεί το καθολικό δόγμα της χριστιανικής θρησκείας ή να εγκαταλείψει την χώρα μέχρι τον επόμενο Αύγουστο. Υπολογίζεται πως περίπου 50.000 Εβραίοι βαπτίστηκαν φαινομενικά παραμένοντας στην Ισπανία, ενώ περισσότεροι από 250.000 προτίμησαν τον δρόμο της εξορίας. Η συντριπτική πλειονότητα των εκδιωχθέντων Εβραίων εγκαθίστανται στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ άλλοι κατευθύνονται στον Βορρά (Γαλλία, Αγγλία, Κάτω Χώρες) ή στην Ιταλία και την Β. Αφρική.
Η αλλαγή πολιτικής των Ισπανών βασιλέων ήταν αποτέλεσμα της Reconquista, του πολέμου, δηλαδή, για την ανακατάληψη των μουσουλμανικών (Αραβικών) κτήσεων στην Ιβηρική χερσόνησο, ο οποίος τερματίζεται στις 2 Ιανουαρίου 1492, όταν καταλύεται οριστικά το Αραβικό Κράτος της Γρανάδας. Τότε σταματάει και η ανοχή των Ισπανών βασιλέων προς τις μειονότητες και εκδίδεται το διάταγμα της 13ης Μαρτίου που οδήγησε στην εκτόπιση των 250.000 Εβραίων.
Το αποτέλεσμα ήταν η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης να διαμορφωθεί οριστικά μετά την μαζικής εγκατάσταση των εκδιωχθέντων του 1492. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’, παρακινημένος από τον αρχιραββίνο της Κωνσταντινούπολης Ελιγιά Καψάλη, άνοιξε τις πύλες της επικράτειας του και διέταξε τους κατά τόπους διοικητές να δεχθούν εγκάρδια και να διευκολύνουν την εγκατάσταση των Εβραίων, θεωρώντας ότι η εγκατάστασή τους στη Θεσσαλονίκη θα ήταν ιδιαίτερα επικερδής, καθώς αποτελούσαν μια τεράστια δεξαμενή εργατικού δυναμικού, όντες οι περισσότεροι τεχνίτες και έμπειροι έμποροι με διεθνείς επαφές.
Έτσι, η φήμη της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης μεγάλωσε και προσέλκυε συνεχώς κι άλλους καταδιωγμένους Εβραίους που θα καταφύγουν σ’ αυτήν αναζητώντας ένα φιλόστοργο άσυλο.
Η πλειονότητα, λοιπόν, των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα είναι Σεφαραδίτες, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία το 1492. Η παραδοσιακή γλώσσα των Ελλήνων Σεφαραδιτών ήταν η Ισπανοεβραϊκή ή Λαντίνο και η κοινότητά τους αποτελούσε, μέχρι το Ολοκαύτωμα, «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής», ήταν δε γνωστή για το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που τη χαρακτήριζε.
Κείμενα του 16ου αιώνα μας πληροφορούν ότι η βιοτεχνία είναι η κύρια απασχόληση της πλειονότητας του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, Οι Εβραίοι μετανάστες έφεραν μαζί τους μεθόδους εργασίας άγνωστες ως τότε.
Πληθυσμός και ένταξη στο ελληνικό κράτος
Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε σε στατιστικά στοιχεία σχετικά με τον πληθυσμό της Εβραϊκής Κοινότητας. Εκτιμάται πως, ήδη το 1553 ζούσαν στην Θεσσαλονίκη 20.000 Εβραίοι, ενώ τους πιο πρόσφατους αιώνες ο πληθυσμός τους κυμαινόταν όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:
| Έτος | Συνολικός Πληθυσμός Θεσσαλονίκης | Εβραϊκός Πληθυσμός | Ποσοστό Εβραίων |
| 1842 | 70,000 | 36,000 | 51% |
| 1870 | 90,000 | 50,000 | 56% |
| 2000 | 363,987 | 1,000 | 0,3% |
Ως τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αποτελούσαν τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα στην πόλη. Από μια απογραφή του 1913 προκύπτουν τα ακόλουθα στοιχεία: σε σύνολο πληθυσμού 157.889 ανθρώπων, περίπου 45.867 αναφέρονται ως «Οθωμανοί», δηλαδή κυρίως μουσουλμάνοι. Οι Εβραίοι ήταν 61.439, ενώ ως Έλληνες αναφέρονται λιγότεροι από 40.000. Οι αριθμοί αυτοί μεταβλήθηκαν δραματικά, καθώς πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία συνέρρευσαν στην πόλη κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 προκάλεσε σημαντικές καταστροφές στις εβραϊκές συνοικίες και συνέβαλε στην πληθυσμιακή μεταβολή.
Στις 26 Οκτωβρίου 1912 η Θεσσαλονίκη είναι ξανά ελληνική. Η διοίκηση της Κοινότητας θα γίνει αμέσως δεκτή από τον Βασιλιά Γεώργιο Α’ που υπόσχεται πλήρη ισοτιμία των Εβραίων στα πλαίσια των νόμων. Οι υποσχέσεις αυτές επαληθεύονται καθημερινά στην πράξη. Γι’ αυτό η απόπειρα των Βουλγάρων να προσεταιρισθούν τους Εβραίους, μιας και στερούνταν σοβαρής εθνολογικής βάσης στην πόλη, δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Έτσι αρχίζει για τους Εβραίους η νέα περίοδος της ένταξης τους στο ελληνικό κράτος.
Γερμανική κατοχή και ολοκαύτωμα
Οι Γερμανικές δυνάμεις μπαίνουν στην Θεσσαλονίκη την 9η Απριλίου του 1941 και λίγες μέρες αργότερα απαγορεύουν την είσοδο των Εβραίων σε χώρους εστίασης, επιτάσσουν το νοσοκομείο του Χιρς, φυλακίζουν τα μέλη του κοινοτικού Συμβουλίου, διατάζουν τους Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνα τους και λεηλατούν τα γραφεία της Κοινότητας. Στις 11 Ιουλίου του 1942 διατάζουν την συγκέντρωση του άρρενος πληθυσμού ηλικίας 18-45 ετών στην πλατεία Ελευθερίας, όπου υφίστανται βασανιστήρια και εξευτελισμούς και οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα. Η Κοινότητα θα καταβάλει στους ναζί 2,5 δισ. δρχ. για να τους απελευθερώσει. Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις.
[widget id=”text-6″]
Για πολλά χρόνια, ο Δήμος Θεσσαλονίκης πίεζε την εβραϊκή κοινότητα της πόλης να παραχωρήσει το νεκροταφείο για άλλες χρήσεις. Σύμφωνα όμως με την εβραϊκή παράδοση, τα νεκροταφεία είναι ιερά, με αποτέλεσμα η κατάσταση να διαιωνίζεται για δεκαετίες. Το Δεκέμβριο του 1942, ο Δήμος, με την ενθάρρυνση της Ναζιστικής Διοίκησης, διέταξε την κατεδάφιση του κοιμητηρίου, που είχε ιστορία 500 ετών. Οι ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν από τους Γερμανούς για την κατασκευή δρόμων και από το Δήμο για άλλα κατασκευαστικά έργα. Μετά τον πόλεμο, στην περιοχή του κατεστραμμένου νεκροταφείου χτίστηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Η καταβολή χρηματικής αποζημίωσης για την απελευθέρωση του αντρικού πληθυσμού από τα καταναγκαστικά έργα ανέστειλε απλώς τον εκτοπισμό των Εβραίων για μερικούς μήνες. Τον Φεβρουάριο του 1943 φτάνει στην πόλη κλιμάκιο των SD που βάζει σε λειτουργία των μηχανισμό εξολόθρευσης των Εβραίων. Αρχικά, ο εβραϊκός πληθυσμός υποχρεώνεται να φοράει το κίτρινο άστρο του Δαυίδ στα ρούχα τους και να μετακινηθεί σε γκέτο. Τους απαγορεύτηκε, επίσης, η χρήση τηλεφώνων και δημόσιων μεταφορικών μέσων, καθώς και το να εγκαταλείψουν την πόλη. Οι Ναζί κρύβουν τις πραγματικές τους προθέσεις και ισχυρίζονται πως επιθυμούν την αναδιοργάνωση της κοινότητας.
Στις 6 Μαρτίου 1943 απαγορεύεται η έξοδος των Εβραίων από τα γκέτο, ενώ στις 15 Μαρτίου αναχωρεί ο πρώτος συρμός με προορισμό τα στρατόπεδα του θανάτου Άουσβιτς και Μπιρκενάου. Διαδοχικές αποστολές που αναχωρούν η μια μετά την άλλη θα μεταφέρουν σε λίγες εβδομάδες τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στοιβαγμένους σε βαγόνια που προορίζονταν για ζώα, στον τόπο της εξόντωσης.
«Οι χριστιανοί στην καλύτερη περίπτωση φοβόντουσαν, στη χειρότερη αδιαφορούσαν, κάποιοι από τα μεσαία στρώματα είδαν με καλό μάτι την απέλαση του σεφαραδίτικου στοιχείου από την πόλη, οι δε διανοούμενοι, που κοίταζαν με αποστροφή αυτά τα βήματα, φοβούνταν να εκφραστούν» αναφέρουν μαρτυρίες της εποχής.
Το μέγεθος της τραγωδίας που έλαβε χώρα είναι αδιανόητο. Από τούς 77,377 που ζούσαν στην ελληνική επικράτεια επέζησαν τελικά 10.226 δηλαδή υπήρξε μείωση πληθυσμού κατά 86%. Από τους 46.091 θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόνο 1950, δηλ. ένα ποσοστό 4% περίπου, ενώ το υπόλοιπο 96% αφανίστηκε ολοσχερώς.
Δεν πρέπει να λησμονηθεί εδώ η αυτοθυσία κάποιων Ελλήνων Χριστιανών που με προσωπικό ρίσκο πρόσφεραν άσυλο στους Εβραίους αδελφούς τους. Πρωτοπόρος αποδείχτηκε ο κλήρος, η εθνική αντίσταση και τα σώματα ασφαλείας. Αλλά και ολόκληρος ο ελληνικός λαός που συμπαραστάθηκε όπου και όπως μπορούσε, νιώθοντας από την πρώτη στιγμή φρίκη απέναντι στο έγκλημα, έστω και αν δεν το είχε συλλάβει σε όλη του την έκταση, όπως άλλωστε δεν το είχαν συλλάβει και τα ίδια τα θύματα. Χορηγήθηκαν πλαστές βεβαιώσεις βάπτισης προκειμένου να γλιτώσουν οι Εβραίοι, ενώ κάποιο κατάφεραν να φυγαδεύσουν περιορισμένο αριθμό Εβραίων από την πόλη.
Ο Μητροπολίτης Γεννάδιος έστειλε έντονα διαβήματα στο γερμανικό επιτελείο για ανακοπή των αποστολών στην Πολωνία. Ακόμα, στις 23 Μαρτίου 1943 ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδας Δαμασκηνός έστειλε έγγραφο με το οποίο αναφέρεται με αυστηρό ύφος στους ενωτικούς δεσμούς που υπάρχουν ανάμεσα στους Εβραίους και Χριστιανούς Ορθόδοξου Έλληνες. Και είναι αναμφισβήτητο, ότι σ’ ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη δεν αποτολμήθηκε κάποια παρόμοια ενέργεια.
Ο Εβραϊκός πληθυσμός της πόλης στις μέρες μας
Σήμερα στη Θεσσαλονίκη ζουν περίπου 900 Εβραίοι, μέλη μιας πολύ δραστήριας κοινότητας που διατηρεί τέσσερις συναγωγές.
Το 1997, η ελληνική κυβέρνηση ανήγειρε ένα Μνημείο Ολοκαυτώματος, έργο των αδελφών Γκλιντ. Σήμερα το μνημείο βρίσκεται στην Πλατεία Ελευθερίας.
Στις 21 Νοεμβρίου 2003 η ελληνική Κυβέρνηση, ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος»
Το 2010, η Αθήνα έγινε η τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης που απέκτησε μνημείο Ολοκαυτώματος, προς τιμήν των περίπου 60.000 Ελλήνων Εβραίων θυμάτων.
Προτεινόμενες Ιστοσελίδες:
Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος:http://www.jewishmuseum.gr/
Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης:http://www.jmth.gr/
