Αν ποτέ κατηγοριοποιούσαμε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς των σύγχρονων ανθρώπων και επιθυμούσαμε να κατασκευάσουμε αντίστοιχους ανθρωποιδεότυπους, είναι σίγουρο πως διόλου δεν θα διέφευγε της προσοχής μας ένας ξεχωριστός –και ιδιαίτερα συνήθης- χαρακτήρας∙ Αυτός του συνωμοσιολόγου.
Τον βλέπετε κάθε μέρα στην τηλεόρασή σας. Ή στον υπολογιστή σας. Ξεκαρδίζεστε μ΄ αυτόν κάθε φορά που τον σατιρίζουν. Τον βλέπετε στο δρόμο, στη γειτονιά, στην παρέα σας –ενίοτε δε και στην οικογένειά σας. Τις περισσότερες φορές όμως ενώ τον κοιτάτε, σπανίως βλέπετε ότι πίσω από τη γνώριμη φάτσα κρύβεται ένας συγκεκριμένος τρόπος σκέψης, μια αντίληψη που κρέμεται κάτω από ένα αόρατο πλέγμα πληροφοριών, πίστεων, γνώσεων και ιδεών.
Αυτές τις ιδέες θα προσπαθήσουμε να διακριβώσουμε στο παρόν κείμενο.
Περισσότερο από πολιτικοανθρωπολογικό, λιγότερο από κοινωνιολογικό και πολύ λιγότερο από ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον θα αρκεστούμε σε μια απλή περιγραφή των χαρακτηριστικών του γνωρισμάτων προσπαθώντας να κατασκευάσουμε μια επαρκή συνισταμένη του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης.

Εδώ αρχίζω

Όλοι οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη για πληροφορίες και γνώσεις. Ο καθένας μας προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο. Να δώσει τη δική του ερμηνεία για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Να εξηγήσει γιατί είναι πλούσιος ή φτωχός, ευνοημένος ή αδικημένος, άσχημος ή όμορφος. Εν τέλει να αφήσει το δικό του κοινωνικό στίγμα μέσω της επικοινωνίας του με τα υπόλοιπα μέλη του κοινωνικού συνόλου.
Συνειδητά ή μη όλοι ξεκινούμε να σκεπτόμαστε –ή τουλάχιστον να αναπαράγουμε αυτά που άλλοι έχουν σκεφτεί πριν από μας και έχουν μεταγγιστεί στο μυαλό μας- με μια καλόπιστη και ανοιχτή προδιάθεση απέναντι στα όποια πληροφοριακά ερεθίσματα. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όταν αντιδρούμε σε μια ιδέα, αυτό σημαίνει πως μέσα μας έχει «καθίσει» κάποια άλλη.
Στην περίπτωση του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης ξεκινάμε απ’ την ίδια αφετηρία. Όπως μας επηρεάζει προσωπικά το περιβάλλον μας έτσι επηρεάζεται κι αυτός. Βεβαίως μέσω του δικού περιγύρου αλλά κυρίως λόγω των επιλογών του. Ακριβώς γιατί οι απόψεις δεν είναι έμφυτες.
Εδώ εντοπίζουμε να εισρέουν και να παγιώνονται διαφορετικά ερεθίσματα σε μια αρκετά ισχυρή δόση. Ας γίνουμε όμως περισσότερο συγκεκριμένοι.
Επειδή η συνωμοσιολογία προβάλλει ως τρόπος εξήγησης του κόσμου, εντυπωσιάζει. Ιδίως μάλιστα φαντάζει ως Αποκάλυψη που το φως της τυφλώνει αυτόν που σημαδεύει, και μάλιστα επειδή τον τυφλώνει τον κάνει βλέπει καλύτερα! Έρχεται για να καλύψει κενά, να θρέψει καταπονημένα συναισθήματα –κυρίως πάθη, να χαϊδέψει αυτιά, να διώξει το φόβο και να τον αντικαταστήσει με μια βολική και συμφέρουσα υποτίμηση της πραγματικότητας.
Κάθε συνωμοσιολογική σκέψη έχει ως σημείο εκκίνησης απλοϊκούς και συναισθηματικούς συνειρμούς που εν τέλει διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο και αντιφατικό οικοδόμημα. Έτσι σταδιακά η σκέψη περιχαρακώνεται, κλείνει και απορρίπτει ότι νιώθει ότι δεν της αρέσει ή δεν της ταιριάζει. Και η καλοπροαίρετη στάση, για την οποία μιλούσαμε πριν, μετασχηματίζεται εύκολα και σταδιακά σε επιθετική καχυποψία.
Βασική αρχή του συγκεκριμένου τρόπου σκέψης είναι ο μανιχαϊσμός. Ο γνωστός μας διαχωρισμός σε «άσπρο-μαύρο. Καλοί-κακοί, σωτήρες-εχθροί, πατριώτες-προδότες, εκμεταλλευτές-εκμεταλλευόμενοι, «φυσιολογικοί» ετεροφυλόφιλοι – «ανώμαλοι» ομοφυλόφιλοι. Όλα αυτά τα ενδεικτικά παραδείγματα χρησιμοποιούνται κατά κόρον από συνωμοσιολόγους. (Ωστόσο όποιος χρησιμοποιεί κάποια από αυτά δεν είναι αναγκαστικά συνωμοσιολόγος. Απλά είναι συντηρητικός.) Ο μανιχαϊσμός αποτελεί ίσως το πιο εύκολο και πολυχρησιμοποιημένο νοητικό εργαλείο στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης.
Η πίστη σε αυτονόητες και αυταπόδεικτες αλήθειες, σε υπερβατολογικές μεταφυσικές ακροβασίες, σε αυθεντίες, σε προφήτες, και εν γένει σε κάθε «μηχάνημα» εύπεπτων αληθοφανών και απλοϊκών εξηγήσεων.
Τι πιο εύκολο απ’ το να πούμε ότι για την οικονομική κρίση που βιώνουμε ευθύνεται η Νέα Τάξη Πραγμάτων; Τι πιο απλοϊκό -μέσα στην δήθεν περιπλοκή του- να πούμε ότι ο Τεκτονισμός, οι Εβραίοι, οι Ρόθτσαιλντ και ο Ροκφέλερ πριονίζουν την πίστη μας στην θρησκεία και στην πατρίδα που τόσο αγαπάμε;
Βεβαίως όμως όλα όσα συνωμοσιολογικά υποστηρίζονται ίσως έχουν μια μικρή βάση αλήθειας η οποία σταδιακά, από το δεύτερο δευτερόλεπτο, παραποιείται, αλλοιώνεται, εκφυλίζεται. Σε κάθε περίπτωση όμως είμαστε αντιμέτωποι με τις ίδιες τις νοητικές μας ικανότητες.
Το μυαλό του συνωμοσιολόγου όλα μπορεί να τα συνδέσει. Ιδίως μάλιστα όσα μπορούν να συνδεθούν. Αλλά εδώ η κατάσταση μοιάζει σα να προσπαθείς να κουμπώσεις το κουμπί του παντελονιού σου με την κουμπότρυπα του σακακιού σου…
Από αυτό το μείγμα ημιάγνοιας και ημιμάθειας συντηρούνται οι γενικεύσεις, οι υπερερμηνείες, τα αυθαίρετα συμπεράσματα, οι παράλογοι συλλογισμοί, τα λογικά αδιέξοδα ενώ στην ουσία διεξάγεται ένας -τουλάχιστον βλαπτικός- διανοητικός αυνανισμός.
Οι παραπάνω ακροβασίες συνοδευμένες από μια (ψευδ)αίσθηση ανωτερότητας και ενός καταδιωκτικού συνδρόμου θεμελιώνονται ακόμη πιο βαθιά στη συνείδηση του συνωμοσιολογικού τρόπου σκέψης. Και έτσι αρχίζουν και συγγενεύουν με πολιτικά, και ιδεολογικά φληναφήματα έντονα αντιδημοκρατικού χαρακτήρα, αποκτούν απήχηση και κοινό.
Φτάνουμε έτσι να έχουμε ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Και βεβαίως ελληνικό. Ας μην ξεχνάμε την τεράστια δυναμική του ίντερνετ και των σκουπιδομπλόγκ που αναπαραγάγουν -πέραν της άθλιας αισθητικής τους- καμουφλαρισμένες γνώμες ως δήθεν αποκαλυπτικές ειδήσεις.
Κυρίως όμως το αποτέλεσμα διαμορφώνεται από τη συνέργεια πομπού, μηνύματος και δέκτη.
Δημιουργούνται επομένως κατ’ αυτόν τον τρόπο οι δεξαμενές της συλλογικής και ατομικής αλληλεπίδρασης μέσα σε ένα πλαίσιο υποψίας, φόβου, άγνοιας και «συνωμοσιοκρατίας.

Συμπεράσματα

Ο συνωμοσιόλογος δεν είναι ένας κατώτερος άνθρωπος γιατί ακριβώς δεν υπάρχουν κατώτεροι και ανώτεροι άνθρωποι. Είναι απλώς ένας άνθρωπος παγιδευμένος στον εαυτό του. Αλυσοδεμένος στα βελούδινα δεσμά των παθών του. Συζεί με τις αυταπάτες του και δεν το έχει καν υποψιαστεί.
Είναι το πρότυπο του αντιδιαφωτισμού, η συμπερίληψη της υπαίτιας ανωριμότητας.
Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης θα λέγαμε πως είναι μια μορφή λαϊκίστικου αντιορθολογισμού με βαθύτατα συντηρητικό πρόσημο. Ο ορθολογισμός βεβαίως δεν είναι έμφυτη τάση, πράγμα που εξηγεί χωρίς όμως να δικαιολογεί την νοητική ιδιοσυστασία του συνωμοσιολογικής αντίληψης.
Τα χαρακτηριστικά του βεβαίως μπορεί είτε να ανευρίσκονται μεμονωμένα σε όλους μας είτε να συνδυάζονται. Κυρίως όμως επιβεβαιώνουν ότι η κοινή λογική σκέψη δεν είναι και τόσο κοινή.
Ειδικά μάλιστα στην περίπτωση του εθισμού, της επαναλαμβανόμενης συνήθειας και ως εκ τούτου της ριζωμένης πλέον αντίληψης περί αυτοκανονικότητας ενός τρόπου σκέψης που δεν θεμελιώνεται με ακρίβεια, επάρκεια και νηφαλιότητα.