Η προσωπικότητα είναι ένας όρος που χρησιμοποιούμε πολύ συχνά στην καθημερινή μας ζωή, τις περισσότερες φορές μάλιστα τον επικαλούμαστε στην προσπάθειά μας να εξηγήσουμε την ποικιλία των διαφορετικών συμπεριφορών που εκδηλώνουν οι διάφοροι άνθρωποι γύρω μας. Τι είναι, όμως, προσωπικότητα; Ως προσωπικότητα θα μπορούσαμε να ορίσουμε τα σταθερά χαρακτηριστικά ενός ατόμου, που εξηγούν τα τυπικά μοτίβα σκέψης, συναισθημάτων και συμπεριφοράς του. Το σύνολο των χαρακτηριστικών αυτών προσδίδει στο άτομο μια μοναδικότητα και το καθιστά ξεχωριστό.Στην ψυχολογία των Ατομικών Διαφορών (γνωστή και ως Διαφορική Ψυχολογία), το θέμα της προσωπικότητας κατέχει εξέχουσα θέση, ενώ πολλές είναι οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί, προκειμένου να εξηγήσουν τις επιμέρους πτυχές της προσωπικότητας, αλλά και τις επιδράσεις της σε ποικίλους τομείς της καθημερινής μας ζωής. Η προσωπικότητα ενός ανθρώπου καθορίζει σε πολύ σημαντικό βαθμό τη διάθεση και τα κίνητρά του, το πόσο δημιουργικός είναι, τα ενδιαφέροντά του, τις ικανότητές του για ηγεσία, τις κοινωνικές του δεξιότητες, την επαγγελματική του σταδιοδρομία ακόμη και την υγεία του.

Πώς, όμως, διαμορφώνεται η προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου; Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να καταστεί σαφές πως κάθε προσέγγιση, ανάλογα με τις αρχές και τους κανόνες που την διέπουν, δίνει βαρύτητα σε διαφορετικούς παράγοντες διαμόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας. Κάποιες προσεγγίσεις, δηλαδή, περισσότερο βιολογικές δίνουν έμφαση στην κληρονομικότητα των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, ενώ άλλες υπογραμμίζουν τη σημασία του περιβάλλοντος ως καθοριστικού παράγοντα για τη διαμόρφωσή της. Πρόκειται για το γνωστό ζήτημα: “nature or nurture”, δηλαδή ελληνιστί “φύση ή ανατροφή”. Η αλήθεια, όμως, φαίνεται πως βρίσκεται κάπου στη μέση. Με άλλα λόγια, η προσωπικότητα αποτελεί το προϊόν της δυναμικής αλληλεπίδρασης τόσο των περιβαλλοντικών εμπεριών, όσο και των κληρονομημένων γονιδίων του ατόμου.

Στο παρόν άρθρο, θα παρουσιαστεί μία μόνο από τις διάφορες θεωρίες προσωπικότητας που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς, κι αυτό γιατί αποτελεί μία από τις πλέον διαδεδομένες θεωρίες στο χώρο της ψυχολογίας της προσωπικότητας. Πρόκειται για το “Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων” ή αλλιώς για τη “Μεγάλη Πεντάδα (Big Five)”. Το μοντέλο αυτό ανήκει στις θεωρίες των χαρακτηριστικών, τις θεωρίες, δηλαδή, που θεωρούν πως το άτομο έχει βιολογική προδιάθεση να εκδηλώσει  συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς ή να βιώσει συγκεκριμένους τύπους συναισθηματικών εμπειριών.  Ένας τεράστιος όγκος ερευνητικών δεδομένων δείχνει, ότι πέντε παράγοντες αρκούν για μια ταξινόμηση των ατομικών διαφορών των ανθρώπων. Ποιοι είναι, λοιπόν, αυτοί οι πέντε παράγοντες της προσωπικότητας που θεωρούνται ο θεμέλιος λίθος των ατομικών διαφορών; Οι παράγοντες αυτοί δεν είναι άλλοι από: το Νευρωτισμό, την Εξωστρέφεια, τη Διαθεσιμότητα σε εμπειρίες, τη Συνεργατικότητα και την Ευσυνειδησία. Σύμφωνα, λοιπόν, με το συγκεκριμένο μοντέλο, οι διακυμάνσεις που παρουσιάζει το κάθε άτομο σε καθέναν από τους παραπάνω παράγοντες, συνθέτουν τη μοναδικότητα και συγχρόνως την πολυπλοκότητα της προσωπικότητάς του.

Σε τι αναφέρονται, όμως, και τι σημαίνουν αυτοί οι πέντε πρωταρχικοί παράγοντες της προσωπικότητας; Ξεκινώντας από το Νευρωτισμό, πρέπει να αναφερθεί, πως αυτός αξιολογεί την προσαρμογή και τη συναισθηματική σταθερότητα του ατόμου, σε αντίθεση προς τη συναισθηματική αστάθεια. Πιο συγκεκριμένα, άτομα με υψηλή βαθμολογία στην κλίμακα του νευρωτισμού, έχουν ροπή προς την κατάθλιψη, τις ουτοπικές ιδέες, τους ακατανίκητους πόθους, τις ορμές και τις δυσπροσαρμοστικές μιμητικές αποκρίσεις. Πρόκειται για άτομα ανήσυχα, νευρικά, συναισθηματικά, ανασφαλή, ανεπαρκή ή υποχόνδρια. Αντίθετα, άτομα με χαμηλή βαθμολογία στην κλίμακα του νευρωτισμού είναι ήρεμα, χαλαρά, απαθή, θαρραλέα, ασφαλή και νιώθουν ικανοποιημένα από τον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους.

Όσον αφορά την Εξωστρέφεια, αυτή αναφέρεται στην ποσότητα και την ένταση της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης. Ειδικότερα, ο παράγοντας αυτός αξιολογεί στοιχεία, όπως ο βαθμός ενεργητικότητας, η ανάγκη για παρώθηση και η ικανότητα για χαρά. Οι υψηλά βαθμολογούμενοι στην κλίμακα αυτή είναι κοινωνικοί, ενεργητικοί, ομιλητικοί, προσωποκεντρικοί, αισιόδοξοι, αγαπούν τα αστεία και είναι τρυφεροί. Από την άλλη πλευρά, οι χαμηλά βαθμολογούμενοι στην κλίμακα της εξωστρέφειας τείνουν να είναι συγκρατημένοι,συνεσταλμένοι, επιφυλακτικοί, ήσυχοι και υποχωρητικοί.

Αναφορικά με τη Διαθεσιμότητα σε εμπειρίες, αξίζει να σημειωθεί πως πρόκειται για την ανοχή του ατόμου απέναντι στο άγνωστο και τη διερεύνησή του. Η κλίμακα αυτή αξιολογεί το κατά πόσο το άτομο είναι ανοιχτό σε νέες εμπειρίες και δραστηριότητες. Η υψηλή βαθμολογία στη διαθεσιμότητα σε εμπειρίες αναφέρεται σε άτομα περίεργα, με πλατιά ενδιαφέροντα, δημιουργικά, πρωτότυπα, εφευρετικά και μη παραδοσιακά. Αντίθετα, η χαμηλή βαθμολογία στην κλίμακα αυτή, παραπέμπει σε άτομα συμβατικά, προσγειωμένα στην πραγματικότητα, με περιορισμένα ενδιαφέροντα, έλλειψη καλλιτεχνικού αισθητήτιου και δυσκολία στην αναλυτική σκέψη.

Συνεχίζοντας, ο παράγοντας της Συνεργατικότητας αξιολογεί την ποιότητα του διαπροσωπικού προσανατολισμού του ατόμου στις σκέψεις, τα συναισθήματα, αλλά και τις πράξεις του. Υψηλές βαθμολογίες στην κλίμακα αυτή υποδηλώνουν άτομα ευσπλαχνικά, καλόκαρδα, εύπιστα, γεμάτα εμπιστοσύνη για τους άλλους και έτοιμα να προσφέρουν βοήθεια ανά πάσα στιγμή. Αντίθετα, χαμηλές βαθμολογίες στην κλίμακα αυτή παραπέμπουν σε άτομα κυνικά, αγενή, καχύποπτα για τους συνανθρώπους τους, μη συνεργάσιμα, εκδικητικά και άσπλαχνα.

Ο τελευταίος παράγοντας του μοντέλου αυτού, η Ευσυνειδησία, αξιολογεί το βαθμό οργάνωσης, συνέπειας, σταθερότητας και κινητοποίησης του ατόμου προς ένα στόχο που έχει θέσει. Άτομα υψηλά βαθμολογούμενα στην κλίμακα αυτή τείνουν να είναι οργανωμένα, αξιόπιστα, πειθαρχημένα, εργατικά, ακριβή, σχολαστικά και υπομονετικά. Αντίθετα, άτομα χαμηλά βαθμολογούμενα στην κλίμακα της ευσυνειδησίας έχουν την τάση να είναι νωθρά, οκνηρά, αναξιόπιστα, ανοργάνωτα, πολύ χαλαρά, χωρίς στόχους και άβουλα.

Σύμφωνα με τον Goldberg (1990), οι σημαντικότερες ατομικές διαφορές στην καθημερινή ανθρώπινη αλληλεπίδραση κωδικοποιούνται ως απλοί, μεμονωμένοι όροι στη γλώσσα μας. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι στην προσπάθειά τους να εκφράσουν τις πιο σημαντικές ατομικές διαφορές που παρατηρούν γύρω τους, έχουν κατασκευάσει όρους, προκειμένου να μπορούν να αναφερθούν σε αυτές πιο εύκολα. Αυτή η παραδοχή ονομάζεται Θεμελιώδης Λεξιλογική Υπόθεση και πάνω σε αυτήν βασίζεται το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων.

Έρευνες που έχουν γίνει σχετικά με την προβλεπτική ικανότητα του μοντέλου των Πέντε Παραγόντων, δείχνουν πως οι ατομικές διαφορές στις βαθμολογίες των πέντε παραγόντων, προβλέπουν σε σημαντικό βαθμό εκβάσεις σε πεδία μεγάλης σπουδαιότητας, όπως είναι η επαγγελματική σταδιοδρομία, η εργασιακή συμπεριφορά, οι διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά και η ενδεχόμενη ψυχοπαθολογία. Φυσικά, και αυτό το μοντέλο έχει δεχτεί με τη σειρά του κριτική, ωστόσο οι δυνατότητές του φαίνεται να είναι αρκετά ικανοποιητικές και ενθαρρυντικές για μια προσπάθεια κατανόησης των παραγόντων που συνδιαμορφώνουν την προσωπικότητά μας.

Βιβλιογραφία

Cervone, D., & Pervin, L.A.. (2013). Θεωρίες Προσωπικότητας. Αθήνα, Ελλάδα: Gutenberg.